civiel recht

Voor het civiele recht is de oudste bekende procesvorm die van de legis actio (rechtsvordering op basis van de wet), die in twee fasen was verdeeld. In de eerste fase verschenen de partijen voor een pontifex, die besliste of het om een ontvankelijke klacht ging. Zo ja, dan volgde de bewijsvoering voor en de uitspraak door een iudex (gewoonlijk een burger die door de priester samen met de partijen was aangewezen om als rechter op te treden).

Later werd de zorg voor de rechtspraak overgedragen aan de praetor, waarbij een nieuwe procedure tot stand kwam, nl. het formula-proces. De vorige procesvorm schoot namelijk tekort, aangezien door de beperktheid van de rechtsregels slechts een beperkt aantal geschillen kon behandeld worden. De praetor had echter de vrijheid om altijd nieuwe formulae (bewoordingen om een geschil te omschrijven) te creëren, zodat de juridische mogelijkheden en rechtsregels werden vergroot. Het geheel van formulae (mogelijke geschillen of rechtsingangen) werd door de praetor samengebracht in zijn edictum dat hij aan het begin van zijn ambtsperiode (een jaar) uitvaardigde en meestal gebaseerd was op dat van zijn voorganger. De praetor kon nu gedurende zijn ambtsperiode bij een nieuw soort geschil een nieuwe rechtsingang formuleren, waardoor het edictum van de volgende praetor in principe aangroeide. Het nieuwe geheel van privaatrecht dat op die manier tot stand kwam, werd later bekend als het ius praetorium of ius honorarium. In de keizertijd zal het gebundeld worden onder Hadrianus (117-138) in het zogenaamde edictum perpetuum.

In de praktijk legden partijen die een conflict hadden hun geschil voor aan de praetor met het verzoek om een rechter te benoemen die het geschil kon oplossen. Samen met de strijdende partijen koos hij een rechter uit en maakte hij een formula met de betreffende eis en eventueel het verweer van de gedaagde. Zodra de strijdende partijen het erover eens waren dat de formula hun geschil juist weergaf (waardoor ze aan de uitspraak van de rechter gebonden werden!), kon het proces definitief aanhangig gemaakt worden.

De inhoud van een formula kon variëren van heel eenvoudig tot complex. De eenvoudigste is die van de rechtsactie uit geldleen:

            (x) moet rechter zijn. Als komt vast te staan dat de gedaagde aan de eiser 1000 sestertieën behoort te geven, moet U hem veroordelen, als dat niet komt vast te staan, moet U hem vrijspreken.